චන්ද්‍රයා පෘථිවියේ සෙවනැල්ලෙන් වැසී යාමේ සංසිද්ධිය සරලව චන්ද්‍රග්‍රහණයක් ලෙස හදුන්වයි. මෙසේ සිදුවන්නේ චන්ද්‍රයා පෘථිවිය සහ සූර්යයා සරල රේඛීයව හෝ ආසන්න වශයෙන් සරල රේඛීය ආකාරයෙන් පිහිටන විටය.
මේ නිසා චන්ද්‍රග්‍රහණ සිදුවන්නේ චන්ද්‍රයා පූර්ණ කලාවෙන්(full moon) දිස් වන විටදී පමණි. චන්ද්‍රග්‍රහණය කුමණ ආකාරයක එකක්ද හා චන්ද්‍රග්‍රහණ සිදුවන කාලය තීරණය වන්නේ එහි පිහිටීම අනුවය.
චන්ද්‍රග්‍රහණ ආකාර
සූර්යයාලෝකය හේතුවෙන් පෘථිවියෙන් ගොඩනැගෙන සෙවනැල්ල කොටස් දෙකකට බෙදෙයි. ඒ ‘පූර්ණ චායාව'(umbral) හා ‘උප චායාව'(penumbral) වශයෙනි.
චන්ද්‍රග්‍රහණයක් සිදුවන විටදී පෘථිවිය, චන්ද්‍රයා හා සූර්යයා පිහිටන ආකාරය ඉහත රූපයෙන් දැක්වේ.
උපචායා චන්ද්‍රග්‍රහණ(penumbral lunar eclipses)
මේ ආකාරයේ චන්ද්‍රග්‍රහණ ඇති වන්නේ චන්ද්‍රයා පෘථිවියේ උප චායාව හරහා පමණක් ගමන් කරන අවස්ථා වලදීය. මේ ආකාරයේදී, චන්ද්‍ර මුහුණතේ විශාල වෙනසක් සිදු නොවන අතර චන්ද්‍රයා යාන්තමින් අදුරු වීමක් පමණක් සිදුවෙයි. චන්ද්‍රයා සම්පූර්ණයෙන්ම පෘථිවියේ උප චායාවට හසුවී පවතින අවස්ථාව ‘පූරණ උපචායා චන්ද්‍රග්‍රහණයක්'(total penumbral eclipse) ලෙස හදුන්වයි. මෙවැනි ආකාරයේ චන්ද්‍රග්‍රහණ දුර්ලභ වන අතර මෙවැනි චන්ද්‍රග්‍රහණයකදී පූර්ණ චායාව දෙසට යොමුව පවතින චන්ද්‍රයාගේ මුහුණත තරමක් වැඩියෙන් අදුරු වී පෙනෙනු දැකගත හැකිය.
පෘථිවි චායාව හරහා චන්ද්‍රයාගේ ගමන් මාර්ගය
උපචායා චන්ද්‍රග්‍රහණයක් දිස් වන අයුරු
අර්ධ චන්ද්‍රග්‍රහණ(partial lunar eclipses)
චන්ද්‍ර මුහුණතේ කොටසක් පමණක් පෘථිවියේ පූර්ණ චායාවෙන් වැසී යන ආකාරයෙන් සිදුවන චන්ද්‍රග්‍රහණ ‘අර්ධ චන්ද්‍රග්‍රහණ’ ලෙස හදුන්වයි.
පෘථිවි චායාව හරහා චන්ද්‍රයාගේ ගමන් මාර්ගය
අර්ධ චන්ද්‍රග්‍රහණයක් දිස් වන අයුරු
පූර්ණ චන්ද්‍රග්‍රහණ (Total lunar eclipses)
චන්ද්‍රයා සම්පූර්ණයෙන්ම පෘථිවියේ පූර්ණ චායාවට හසු වී පවතින පරිදි සිදුවන චන්ද්‍රග්‍රහණ මෙනමින් හදුන්වයි. නමුත් මේ අවස්ථාවේදී චන්ද්‍රයා සම්පූර්ණයෙන්ම අදුරු නොවන අතර අදුරු රතු පැහැයකින් දර්ශණය වීමක් සිදුවෙයි. මෙසේ වන්නේ පෘථිවිය සතුව පවතින ගණ වායුගෝලය හේතුවෙනි. සූර්යයාලෝකය පෘථිවි වායුගෝලය හරහා යාමේදී හිරු කිරණ වර්ථනය වීම හේතුවෙන් සුදු ආලෝකයේ උප වර්ණ වලට වෙන් වී පෘථිවියේ සෙවනැල්ල නිර්මාණය වීම සිදුවෙයි. පෙර සදහන් කල පෘථිවි සෙවනැල්ල නිර්මාණය වන්නේ මේ ආකාරයෙනි. වර්තනය හේතුවෙන් නිර්මාණය වන පෘථිවි සෙවනැල්ලේ චන්ද්‍රයා මතට වැටෙන කොටස නිර්මාණය වී ඇත්තේ රතු ආලෝකයෙන් වන අතර පූර්ණ චන්ද්‍රග්‍රහණයකදී චන්ද්‍රයා රතු පැහැයෙන් දිස් වීමට හේතු වන්නේ මෙයයි.
පෘථිවි චායාව හරහා චන්ද්‍රයාගේ ගමන් මාර්ගය
පූර්ණ චන්ද්‍රග්‍රහණයක් දිස් වන අයුරු
සම්පූර්ණ චන්ද්‍රග්‍රහණයක් පවතින කාලය දල වශයෙන් පැය 3.8 කි. චන්ද්‍රයාගේ කක්ශීය වේගය දල වශයෙන් 1km/s කි. මේ අනුව පූර්ණ චන්ද්‍රග්‍රහණයකදී චන්ද්‍රයා සම්පූර්ණයෙන්ම පෘථිවියේ පූර්ණ චායාවෙන් වැසී පවතින කාලය දල වශයෙන් 107min කි.
චන්ද්‍රග්‍රහණයක් සිදුවන විට එය පෘථිවියට දර්ශණය වන ප්‍රදේශ හා වේලාවන් ආදිය දක්වා චන්ද්‍රග්‍රහණ සිතියමක් නිර්මාණය වේ. එවැනි ආකාරයේ සිතියමක් පහත පිවිසුමෙන් දැක බලාගත හැක.
http://www.eclipse.org.uk/eclipse/1622009/L2009Dec31.pdf
Pictures from:
http://www.eclipse.org.uk
http://eclipse.gsfc.nasa.gov/lunar.html
Read More