විසිවන සියවසේ මුල් භාගයේදී අප සෞරග්‍රහ මන්ඩලයේ නෙප්චූන් ග්‍රහයාගේ චලිතය පිළිබදව තාරකා විද්‍යාඥයින්ට පැවතියේ ගැටලු සහගත තත්වයකි. නෙප්චූන් ග්‍රහයා තම කක්ෂයේ නිවැරදි ආකාරයෙන් ගමන් නොකිරීම එයට හේතුවයි. මේ සදහා තවත් යම් අභ්‍යාවකාෂ වස්තුවක ගුරුත්ව බලපෑමක් අනිවාර්යයෙන් පැවතිය යුතු බව පැහැදිලිව පෙනෙන්නට තිබුණි. මෙම හදුනා නොගත් අත්භූත ආකාෂ වස්තුව අප සෞරග්‍රහ මන්ඩලයේම තවත් සාමාජිකයෙක් නැතහොත් තවත් ග්‍රහයෙක් වීමට බොහෝ ඉඩ ඇති බැවින් එය Planet-X ලෙස නම් කෙරිණි.
Planet-X නම් ග්‍රහයා නිශ්චිතවම පවතී නම් එය නිවැරදිව තහවුරු කරගත යුතුය. එසේ තහවුරු වන්නේ එය අහසේ හදුනාගත හොත් පමණි. මේ අනුව තාරකා විද්‍යාඥයෝ Planet-X නම් ග්‍රහයා අහසේ හදුනාගැනීමට උත්සුක විය. මෙම කාල වකවානුවේදී, එනම් 1930 වර්ෂයේදී ලොවෙල් නිරීක්ෂණාගාරයේ (Lowell Observatory) වැඩ කරමින් සිටි, 23 හැවිරිදි ක්ලයිඩ් ටොම්බෝ ( Clyde Tombaugh) නමැති තාරකා විද්‍යාඥයාට ඈත පිහිටි තාරකා වලට සාපේක්ෂව අහසේ ගමන් කරන්නාක් මෙන් පෙනෙන විශේෂ වස්තුවක් සොයාගැනීමට හැකිවිය. පසුව කල නිරීක්ශණ වලින් එය සූර්යයා වටා කක්ෂගතව පවත්නා බව පෙනෙන්නට වූ අතර ටොම්බෝ විසින් සොයාගනු ලැබූ ආකාෂ වස්තුව අන් කිසිවක් නොව තාරකා විද්‍යාඥයින් සොයාගැනීමට වෙහෙසෙන Planet-X නම් ග්‍රහයා බව අවසානයේදී තහවුරු විණි. Planet-X ලෙස ඉහත සදහන් කල වස්තුව නම් කිරීමට යෙදුනේ එය කුමන ආකාරයක වස්තුවක් දැයි තාරකා විද්‍යාඥයින් ඒ වනවිට නොදැන සිටි බැවිනි. නමුත් එය සෞරග්‍රහ මන්ඩලයේ තවත් සාමජිකයෙකු ලෙස හදුනාගැනීමෙන් අනතුරුව ඒ සදහාද අනෙකුත් ග්‍රහයින්ට පවතින්නාක් මෙන් සුවිශේෂී වූ නාමයක් ලබා දීමට සිදුවිය. මේ සදහා එකල විවිධ ආකාරයේ නාමයන් බොහොමයක් යෝජනා විනි. නමුත් අවසානයේ සෞරග්‍රහ මන්ඩලයේ මේ අලුත් සාමාජිකයා සදහා ස්ථීර කර ගැණුනේ 1930 වර්ෂයේදීම වෙනිෂියා බර්නි (Venetia Burney)නම් 11 හැවිරිදි කුඩා පාසල් දැරිය විසින් යෝජනා කල ප්ලුටෝ(Pluto) නම් නාමයයි. සෞරග්‍රහ මන්ඩලයේ 9වන ග්‍රහයා ලෙස අප කලක් හැදිනගෙන සිටි ප්ලූටෝගේ සොයාගැනීම සිදු වුයේ මේ ආකාරයෙනි.
ක්ලයිඩ් ටොම්බෝ
වෙනිෂියා බර්නි
ප්ලූටෝගේ සොයාගැනීමෙන් පසු, තාරකා විද්‍යාඥයෝ ප්ලූටෝ අවට හා ඊට එපිටින් ඇති අභ්‍යාවකාශය පිළිබද තොරතුරු සෙවීමට උත්සුක විය. මෙහි ප්‍රතිපලයක් ලෙස 1978 ජූනි 22වන දින ජේම්ස් ක්‍රිස්ටි(James Christy) විසින් මේ වන තෙක් තනි ග්‍රහයෙකු ලෙස හදුනාගෙන තිබූ ප්ලූටෝගේ තවත් සගයෙකු සොයාගැනීමට යෙදුනි. ඒ අන් කිසිවක් නොව ප්ලූටෝගේ චන්ද්‍රයෙකු ලෙස අප හදුන්වන චාරෝන්ය(Charon). මේ චාරෝන් චන්ද්‍රයායේ සොයාගැනීමත් සමගම ප්ලූටෝ පිළිබදව අප ඒ වන තෙක් දැන සිටි කරුණු ප්‍රමාණයද දෙගුණ තෙගුණ වන්නට විය. වර්ථමානය වන විට ප්ලූටෝට අයත් චන්ද්‍රයින් ගණන 3ක් දක්වා වැඩි වී තිබේ. අලුතින් සොයාගත් චන්ද්‍රයින් දෙදෙනා චාරෝන්ට සාපේක්ෂව ඉතා කුඩා වන අතර ඒවා හයිඩ්‍රා(Hydra) සහ නික්ස්(Nix ) ලෙස නම් ලබා ඇත.
පසුව කෙරුණු නිරීක්ෂණ වලින්(විශේෂයෙන්ම 1992 වර්ෂයේ සිට) එහි පිහිටීමට යාබදව පවතින තවත් ඊට වඩා කුඩා වස්තූන් රැසක්ද විද්‍යාඥයින්ට සොයාගැනීමට හැකිවිය. මේවා ප්ලූටෝට වඩා බෙහෙවින් කුඩා වූ බැවින් ඒවා ග්‍රහක හෝ දූමකේතු ලෙස සැලකිණි. මෙලෙස හදුනාගැනීමට යෙදුනු මෙම කුඩා වස්තූන් බ්‍රහස්පති හා අගහරු අතර පවතින ග්‍රහක වළල්ල මෙන් නෙප්චූන්ට එහායින් ග්‍රහක වළල්ලක් ආකාරයට පිහිටා තිබේ. මෙම ග්‍රහක වළල්ල කුයිපර් පටිය (Kuiper belt) ලෙස හදුන්වයි. නව සොයාගැනීම් අනුව කුයිපර් පටියට එපිටින් ඇති තවත් වස්තූන් සොයාගෙන ඇත. මේ අනුව නෙප්චූන්ගේ කක්ෂයට එපිටින් ඇති සියලු අභ්‍යාවකාෂ වස්තූන් පොදුවේ Trans-Neptunian objects (TNO) ලෙස හදුන්වයි. කුයිපර් පටියද මේ TNO කලාපයට අයත් වන්නකි.
කුයිපර් පටියේ අවසාන මායිම පිහිටනුයේ ප්ලූටෝ සූර්යයාට දුරින්ම පිහිටන මායිමේය. ප්ලූටෝ සූර්යයාට ලංවම පවතින පිහිටුම පවතිනුයේ නෙප්චූන්ගේ කක්ෂයටද මෙහායිනි. මේ නිසා සමහර කාල වලදී ප්ලූටෝ සෞරග්‍රහ මන්ඩලයේ 8 වන ග්‍රහයා බවටද පත්වෙයි. ප්ලූටෝගේ මේ අස්වාභාවික චලිතයට හේතු වන්නේ එහි අධික ඉලිප්සාකාර කක්ෂයයි. මෙහිදී ඇත්තටම සිදු වන්නේ ප්ලූටෝ ග්‍රහයා කුයිපර් පටිය හරහා ගමන් කිරීමකි. තවත් සරලව දක්වතොත්, ප්ලූටෝ ග්‍රහයා සෞරග්‍රහ මන්ඩලයේ අනෙකුත් ග්‍රහයින් මෙන් තනිව පවතින වස්තුවකට වඩා කුයිපර් පටියේම සාමාජිකයෙකු ලෙස හැදින්විය හැකිය. නමුත් ප්ලූටෝ, කුයිපර් පටියේ තමන්ගේ අනෙකුත් සගයින් අභිබවා ඉතා දැවැන්තව වැඩුණු ග්‍රහයෙකි. එබැවින් ප්ලූටෝ ග්‍රහයෙකු ලෙස ලබා තිබූ තනතුරට තාරකා විද්‍යාඥයින් හට ගැටලු සහගත තත්වයක් පැවතුනත් ඒ සදහා කුයිපර් පටියේ නව සොයාගැනීම් බාධාවක් නොවිනි. නමුත් ප්ලූටෝගේ අනාගත ඉරණම වෙනස් වන්නේ මේ අලුත් සොයාගැනීම් නිසා නම් නොවේ.
සෞරග්‍රහ මන්ඩලයේ 10 වන ග්‍රහයා
2005 වර්ෂයේදී පැල්මා නිරීක්ෂණාගාරයේ(Palomar Observatory), මයික් බ්‍රොවුන්(Mike Brown) ප්‍රමුඛ තාරකා විද්‍යාඥයින් කන්ඩායමක් විසින් ප්ලූටෝට වඩා විශාල ඊට බොහෝ ඈතින් පිහිටි(TNO කලාපයට අයත් වන්නකි), සූරයයා වටා කක්ෂගතව පවතින අභ්‍යවකාශ වස්තුවක් සොයාගැනීමට යෙදිනි. නිවැරදිව හදුනා නොගත් මෙම වස්තුව මුලදි නම් කරනු ලැබුවේ 2003UB313 ලෙසය. පසුව මෙහි වැඩිදුර තොරතුරු නිරීක්ශණය කිරීමෙන් අනතුරුව එහි ග්‍රහයකුගේ ලක්ෂණ පවතින බැවින් එය සෞරග්‍රහ මන්ඩලයේ 10 වන ග්‍රහයා ලෙස නම් කෙරිණි. 2003UB313 ලෙස කලින් නම් ලබා තිබූ මෙම වස්තුව එය හදුනාගත් කාලයේ පටන්ම සීනා (Xena) යන ආරූඩ නාමයෙන්ද හැදින් වූ අතර පසුව එය ඊරිස්(Eris) ලෙස නිල වශයෙන් නම් කෙරිණි.
මයික් බ්‍රොවුන්
මෙම ආන්දෝලනාත්මක 10 වන ග්‍රහයාගේ සොයාගැනීමත් සමගම ලොව පුරා තාරකා විද්‍යාඥයින්ට ග්‍රහයින් යනු කුමන ආකාරයක වස්තූන්ද යන්න පිලිබදව නැවත සිතන්නට සිදුවිය. එනම් ඊරිස් ආකාරයේ තවත් වස්තූන් අනාගතයේදී හදුනාගැනීමට බොහෝ ඉඩකඩ තිබීමත් ඒ අනුව ඒ වස්තූන්ද ග්‍රහයින් ලෙස නම් කල යුතු වන බැවිණි. මෙහි ප්‍රතිපලය වන්නේ සෞරග්‍රහ මන්ඩලයේ ග්‍රහයින්ගේ සංඛ්‍යාව විශාල අගයක් දක්වා වැඩි වීමකි. තවද එලෙස අනාගතයේදී සොයාගැනීමට යෙදෙන වස්තූන් බොහොමයක් ප්ලූටෝ මෙන් කුයිපර් පටියේ සාමාජිකයන් විය හැකිය. මේ අනුව බලන විට ප්ලූටෝට අත් වන ඉරණම කුමක්ද? ඉදිරියේදී මෙලෙස සොයාගැනීමට යෙදෙන සියලුම වස්තූන් ග්‍රහයින් ලෙස නම් කරනවාද? වැදගත්ම ප්‍රශ්නය වන ග්‍රහයෙකු ලෙස අප හදුන්වන්නේ ඇත්තටම කුමන ආකාරයක වස්තූන්ද? ආදී ප්‍රශ්ණ වලට ලොව පුරා තාරකා විද්‍යාඥයින්ට පිළිතුරු සෙවීමට සිදුවී තිබිණි.
මේ අනුව තාරකා විද්‍යා ක්ශේත්‍රයේ දැනට ලොව ඇති විශාලතම සංගමය වන ජාත්‍යන්තර තාරකා විද්‍යා සංගමය (IAU) මගින් එහි සාමාජික විද්‍යාඥයින්ගේ මතයන්ද සොයා බලා තාරකා විද්‍යා ඉතිහාසයේ ප්‍රථම වතාවට ග්‍රහයෙකු යනු කුමන ආකාරයක වස්තුවක්ද යන්න පිළිබදව නියම අර්ථ දැක්වීමක් නිල වශයෙන් ප්‍රකාශයට පත් කිරීමට යෙදිණි. මෙහිදී ඔබට ඇතිවිය හැකි ගැටලුව වන්නේ මීට පෙර ග්‍රහයෙකු ලෙස නම් කරනු ලැබුවේ කුමන ආකාරයක පදනමක් මත පිහිටාද යන්නයි. ඇත්තටම, මීට පෙර ග්‍රහයෙකු සදහා නියම අර්ථ දැක්වීමක් නොතිබිණි. ග්‍රහයෙකු ලෙස බොහෝ විට හැදින්වූයේ ප්‍රමාණයෙන් ඉතා විශාල (ස්කන්ධය ඉතා අධික) සූර්යයා වටා ඉලිප්සාකාර පථයක ගමන් ගන්නා වස්තූන් ලෙසය. කුයිපර් පටියේ සාමාජිකයෙකු වන ප්ලූටෝ 9 වන ග්‍රහයා ලෙස නම් කරනු ලැබුවේද බොහෝ දුරට මේ පදනම මත පිහිටාය.
ග්‍රහලොවක නව අර්ථ දැක්වීම
International Astronomical Union
IAU මගින් ස්ථීර කරගත් ආකාරයට අද අප ග්‍රහලොවක් ලෙස හදුන්වන්නේ පහත දැක්වෙන කරුණු කිහිපයට යටත් වන අභ්‍යාවකාශ වස්තුවකි.
1. සූර්යයා වටා කක්ෂගතව පැවතීම.
2. තම ස්වකීය ගුරුත්වාකර්ෂණය මගින් ගෝලාකාර ස්වභාවයක් ලබා ගැනීමට ප්‍රමාණවත් ස්කන්ධයකින් යුතු වීම.
3. අනෙකුත් අභ්‍යාවකාෂ වස්තුවල බලපෑමකින් තොර කක්ෂයක ගමන් කිරීම.
ඉහත දැක්වෙන කරුණු දෙස බැලීමේදී ප්ලූටෝ ග්‍රහයා ඉහත මුල් කරුණු දෙක යටතට අයත් වූවද අවසාන කරුණට එකග නොවන බව පෙනෙයි. එමෙන්ම ප්ලූටෝ දක්වා ඇති පෘථිවියද ඇතුලු අනෙකුත් ග්‍රහයින් 8 දෙනා දෙස බැලීමේදී ඒවා ඉහත කරුණු සියල්ලටම එකග වන බවද ඔබට පැහැදිලි වේවි. තවද අලුතින් සොයාගනීමට යෙදුනු ඊරිස් ග්‍රහයාද ප්ලූටෝ මෙන් ඉහත අවසාන කරුණට එකග නොවන බවද ඔබට එහි දක්ත පිරික්සීමෙන් පැහැදිළි වේවි. මේ අනුව 1930 වසරේ සිට මේ වන තෙක් ග්‍රහයෙකු ලෙස සෞරග්‍රහ මන්ඩලයේ මායිමේ සිටි ප්ලූටෝ හා අලුතින් හදුනාගත් සෞරග්‍රහ මන්ඩලයේ 10 වන ග්‍රහයා ලෙස සැලකීමට යෝජනා වූ ඊරිස් ග්‍රහයාද ග්‍රහලොවක් යන තනතුරින් ඉවත් කෙරිණි.
මෙලෙස ඉවතට තල්ලු කල ප්ලූටෝ හා ඊරිස් වෙනමම ආකාරයේ ග්‍රහ පද්ධතියක් ලෙස නම් කිරීමට විද්‍යාඥයින් තීරණය කරන්නේ මේ ආකාරයේ වස්තූන් ග්‍රහක හෝ ධූමකේතු ලෙස එක්වරම පහල දැමීම සුදුසු නැති බැවිණි. අලුතින් නිර්මාණය කිරීමට යෙදුනු මේ විශේෂ ග්‍රහ පද්ධතිය වාමන ග්‍රහයින් (Dwarf Planets) ලෙස හදුන්වයි.
වාමන ග්‍රහයෙකුගේ අර්ථ දැක්වීම
IAU මගින් ස්ථීර කරගත් ආකාරයට වාමන ග්‍රහයින් ලෙස අප හදුන්වන්නේ පහත දැක්වෙන කරුණු කිහිපයට යටත් වන වස්තූන්ය. වාමන ග්‍රහයින් යන වදන මීට පෙර තාරකා විද්‍යා ක්ශේත්‍රය තුල භාවිතා නොවූවකි. වාමන මන්දාකිණි යන වදන (Dwarf Galaxies) මීට පෙර සිටම භාවිතයේ පැවතියත් වාමන ග්‍රහයින් යන වදන තාරකා විද්‍යා ක්ශේත්‍රයට එක් වන්නේ මෙතැන් සිටය.
1. සූර්යයා වටා කක්ෂගතව පැවතීම.
2. තම ස්වකීය ගුරුත්වාකර්ෂණය මගින් ගෝලාකාර ස්වභාවයක් ලබා ගැනීමට ප්‍රමාණවත් ස්කන්ධයකින් යුතු වීම.
3. අනෙකුත් අභ්‍යාවකාෂ වස්තුවල බලපෑමක් සහිත කක්ෂයක ගමන් කිරීම.
4. උපග්‍රහයෙකු නොවීම.
ඉහත අර්ථ දැක්වීමට අනුව ප්ලූටෝ හා ඊරිස්, අලුතින් අර්ථ දැක්වීමට යෙදුණු වාමන ග්‍රහ පද්ධතියේ සාමාජිකයින් බවට පත් විණි. 2006 අගෝස්තු 24 වන දින IAU මගින් නිළ වශයෙන් වාමන ග්‍රහයින් තිදෙනෙකු නම් කෙරිණි. තුන් වන වාමනයා අගහරු හා බ්‍රහස්පති අතර ග්‍රහක වළල්ල තුල පිහිටි සෙරස්ය(Ceres). 4 වන වාමන ග්‍රහයා ලෙස මේක්මේක් (Makemake) නම් කෙරිණි. හවුමියා (Haumea) 5වන වාමන ග්‍රහයා ලෙස නම් කෙරිණි. එතැන් සිට අද දක්වා කිසිදු වෙනත් අභ්‍යවකාශ වස්තුවක් වාමනයෙක් ලෙස නිල වශයෙන් නම් කොට නැත. මේ අනුව අද අප හදුනාගෙන තිබෙන මුලු වාමනයින් සංඛ්‍යාව පහකි. නමුත් තවත් අලුතින් හදුනාගත් අභ්‍යවකාශ වස්තූන් කිහිපයක්ම වාමනයින් ලෙස නම් කිරීමට යෝජනා වී ඇති බව මෙහිලා විශේෂයෙන් සදහන් කල යුතුය.
ප්ලූටෝ-චාරෝන් පද්ධතිය පිළිබද ගැටලු
චාරෝන් යනු ප්ලූටෝගේ චන්ද්‍රයෙකු බව ඔබ දැනටමත් දන්නා කරුණකි. නමුත් ප්ලූටෝ-චාරෝන් පද්ධතිය පිළිබදව පසුව කෙරුණු නිරීක්ශණ වලින් හෙළි වී ඇත්තේ චාරෝන් සතුව උපග්‍රහයෙකුගේ ලක්ෂණ නොමැති බවය. ප්ලූටෝ වටා චාරෝන්ගේ චලිතය චන්ද්‍රයා පෘථිවිය වටා සිදුකෙරෙන චලිතයට වඩා බොහෝ වෙනස් ආකාරයක් ගනී. ප්ලූටෝ-චාරෝන් පද්ධතිය පිළිබදව කථා කිරීමට පෙර අපි උපග්‍රහයෙකු යනු කුමන ආකාරයක වස්තුවක්ද යන්න සොයා බලමු.
උපග්‍රහයෙකු ලෙස හදුන්වන්නේ එහි මවු ග්‍රහයාගේ හා උපග්‍රහයාගේ පොදු ස්කන්ධ කේන්ද්‍රය මවු ග්‍රහයා තුල පවතින පරිදි මවු ග්‍රහයා වටා කක්ෂගතව පවතින අභ්‍යාවකාෂ වස්තුවකටය. තාරකා විද්‍යාවේදී මෙම පොදු ස්කන්ධ කේන්ද්‍රය Barycenter ලෙස හදුන්වයි.
මවුග්‍රහයෙකු හා උපග්‍රහයෙකු ඇති පද්ධතියකදී සිදුවන්නේ උපග්‍රහයා මවුග්‍රහයාගේ ස්කන්ධ කේද්‍රය වටා කක්ෂගතවී පැවතීමක් නොවේ. මෙවැනි පද්ධතියක ඇත්තටම සිදු වන්නේ මවුග්‍රහයා හා උපග්‍රහයා යන වස්තූන් දෙකම එහි පොදු ස්කන්ධ කේන්ද්‍රය(Barycenter) වටා ගමන් කිරීමකි. උදාහරණයක් ලෙස අප පෘථිවිය-චන්ද්‍රයා පද්ධතිය සැලකීමේදී චන්ද්‍රයා පෘථිවියේ ස්කන්ධ කේන්ද්‍රය වටා ගමන් නොකරන අතර සිදුවන්නේ චන්ද්‍රයා හා පෘථිවිය යන වස්තූන් දෙකම එහි පොදු ස්කන්ධ කේන්ද්‍රය වටා ගමන් කිරීමයි. මෙම පද්ධතියේ පොදු ස්කන්ධ කේන්ද්‍රය පෘථිවිය තුල පිහිටයි(ඉහත රූපයේ මෙන්). එම නිසා චන්ද්‍රයා ආසන්න වශයෙන් පෘථිවියේ ස්කන්ධ කේන්ද්‍රය වටා ගමන් කරන ලෙස සැලකිය හැකිය.
ප්ලූටෝ-චාරෝන් පද්ධතියේ පොදු ස්කන්ධ කේන්ද්‍රය පවතිනුයේ ප්ලූටෝ ග්‍රහයා තුල නොව ඉන් පිටතය. මේ නිසා මෙම පද්ධතියේ පවතිනුයේ චන්ද්‍රයා-පෘථිවිය පද්ධතියෙන් ඉතා වෙනස් අමුතුම ආකාරයේ චලිතයකි. මේ නිසා චාරෝන් තවදුරටත් ප්ලූටෝගේ උපග්‍රහයෙකු ලෙස හැදින්විය නොහැකි බව පෙන්වා දිය යුතුය. තවද චාරෝන් සතුව වාමන ග්‍රහයෙකුගේ ලක්ෂණද පවතී. මේ බව චාරෝන්ගේ දක්ත පිරික්සීමෙන් ඔබට පැහැදිළි වේවි. ඒ අනුව චාරෝන්ද වාමන ග්‍රහයෙකු ලෙස නම් කල යුතුය. තවද ප්ලූටෝ-චාරෝන් පද්ධතිය හැදින්විය හැකි නිවැරදි හා වඩාත් සාධාරණ ආකාරය වන්නේ ද්විත්ව වාමන ග්‍රහ පද්ධතියක් ලෙස හැදින්වීමය. නමුත් තවමත් චාරෝන්, ප්ලූටෝගේ උපග්‍රහයෙකු ලෙස හදුන්වන අතර නුදුරු අනාගතයේදී මෙම පද්ධතිය ද්විත්ව වාමන ග්‍රහ පද්ධතියක් ලෙස නිළ වශයෙන් නම් කරනු ඇති බවද සදහන් කල යුතුය.
වැඩිදුර විස්තර:
http://www.iau.org/public_press/themes/pluto/